فولاد مبارکه و نقشه راه گذار به اقتصاد چرخشی و کربن خنثی تا ۱۴۲۸

به گزارش معدن‌نیوز، نشست تخصصی «تاب‌آوری، سرمایه‌گذاری و توسعه فناوری در اقتصاد چرخشی معادن و صنایع فلزی» ۱۰ مهرماه همزمان با چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی فرصت‌های سرمایه‌گذاری در معدن و صنایع معدنی ایران (ماینکس ۲۰۲۵) در مصلی امام خمینی(ره) تهران برگزار شد.

این نشست از جمله اولین گردهمایی‌های تخصصی در اقتصاد چرخشی معادن و صنایع فلزی کشور بود که با هدف بررسی ابعاد گوناگون این شیوه اقتصادی در زنجیره معادن و فلزات کشور، مرور تجربه‌ها و درس‌آموخته‌های صنایع معدنی و فلزی و نیز تحلیل رویکردهای آینده‌نگر در این حوزه شکل گرفت.

موضوعات مورد بحث در این رویداد شامل موارد زیر بود:

– فناوری‌های نوین و ارزیابی چرخه حیات (LCA) به‌عنوان رویکردی برای حل مسائل چرخشی صنعت؛

– بازتعریف جایگاه ماده اصلی، جانبی و پسماند در بنگاه‌های معدنی و فلزی؛

– رفع شکاف کارایی مواد و تقویت سهم منابع ثانویه در تولید؛

– بررسی فرصت‌های سیاستی در چارچوب برنامه هفتم توسعه و طرح اصلاح قانون مدیریت پسماندها؛

– موانع و چالش‌های گذار از بازیافت به کاهش مصرف و بازطراحی در زنجیره فلزات.

اقتصاد چرخشی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای صنایع معدنی و فلزی

در این نشست، علی ساجدی‌خواه رئیس دپارتمان تحقیقات بازار و راهبر کلان پروژه اقتصاد چرخشی گروه فولاد مبارکه، به تبیین دیدگاه‌های خود و تجارب فولاد مبارکه به عنوان پیشرو در پیاده سازی این شیوه اقتصادی در این حوزه پرداخت.

وی اشاره کرد که جایگزینی اقتصاد بازیافتی با  اقتصاد چرخشی به عنوان یک رویکرد جامع، به نوعی موضوع نوینی در جهان محسوب می‌شود و در کل عبور از اقتصاد خطی به چرخشی مسأله برجسته ای در اقتصاد صنایع است. ایشان اشاره کردند که اصول مترقی اقتصاد چرخشی در دهه اخیر به ویژه از لحاظ قانون گذاری در سال ۲۰۱۹ و در سطح اتحادیه اروپا مدنظر قرار گرفت.

وی عنوان کرد: صنایع کشور ما در مقایسه با شرکت‌های مشابه خارجی، در برخی شاخص‌ها از جمله کارایی مواد، با فاصله‌هایی جدی روبه‌رو هستند. همچنین در  مدل‌های سنتی،  تمایزی بین پسماند و محصولات جانبی قائل نبوده‌اند در حالی‌که بسیاری از موادی که در یک واحد بلااستفاده تلقی می‌شوند، می‌توانند در واحدها یا صنایع دیگر به کار گرفته شوند و ارزش‌آفرینی داشته باشند و این معنای همزیستی صنعتی در رویکرد چرخشی بوده که به شدت در صنایع معدنی و فلزی ما مغفول است.

ساجدی‌خواه با تأکید بر رشد هزینه‌های انرژی، چالش منابع آبی و تغییر شرایط اقتصادی کشور، افزود: در سال‌های اخیر با افزایش چشمگیر قیمت حامل‌های انرژی و انواع ناترازی‌ها، صنایع  دیگر نمی‌توانند مانند گذشته به استفاده بی‌رویه از منابع اولیه و انرژی ادامه دهند. از سوی دیگر، فشارهای محیط‌زیستی و قوانین بین‌المللی نظیر مالیات کربن از جمله مکانیزم تعدیل فرامرزی کربن و الزامی شدن آن در سال ۲۰۲۶ از اتحادیه اروپا تا ترکیه و چین، ما را ناگزیر می‌کند تا مسیر اقتصاد چرخشی را به‌صورت جدی دنبال کنیم.

رئیس دپارتمان تحقیقات بازار فولاد مبارکه خاطرنشان کرد: اقتصاد چرخشی نه‌تنها ابعاد زیست‌محیطی دارد، بلکه می‌تواند به‌عنوان رویکردی درآمدزا به تحقق اهداف شرکت‌ها در کاهش هزینه‌ها، افزایش صادرات و بهبود شاخص‌های پایداری کمک کند. این رویکرد در عین حال پاسخی به انتظارات جوامع محلی، دانشگاه‌ها و دیگر ذی‌نفعان از شرکت‌های بزرگ  جهت ایفای نقش در موقعیت شبه حاکمیتی در کشور است.

وی با اشاره به مشکلات جدی صنایع در حوزه تأمین آب افزود: امروز ادامه تولید به روش‌های گذشته امکان‌پذیر نیست. در فولاد مبارکه مجبور شده‌ایم برای تأمین آب موردنیاز از پروژه‌های عظیم و سرمایه بر انتقال آب از دریای عمان استفاده کنیم. با اینکه جایگزینی آب‌های نامتعارف با آب رودخانه، یک راه میانی برای حل مسأله آب است ولی ما در اقتصاد چرخشی تمرکز را بر کاهش شدت مصرف آب گذاشته‌ایم‌ تا به ازای هر تن فولاد با رویکردهای هوشمندانه و فناورانه، آب کمتری مصرف شود. این واقعیت نشان می‌دهد که بدون اجرای اصول اقتصاد چرخشی، پایداری تولید و توسعه آتی غیرممکن خواهد بود.

نقشه راه فولاد مبارکه برای تحقق اقتصاد چرخشی

ساجدی‌خواه با اشاره به دیدگاه‌های مطرح‌شده از سوی کارشناسان و مدیران حاضر، تأکید کرد: سه کلیدواژه اساسی در دوران گذار به فولاد سبز و چرخشی عبارتند از تغییر مدل کسب‌و‌کار، تغییر فرآیندها و لجستیک معکوس.

وی توضیح داد که در آینده نزدیک، بسیاری از کسب‌وکارها از مدل سنتی فروش محصول فاصله گرفته و به سمت ارائه خدمات و اجاره دارایی حرکت می‌کنند؛ مشابه آنچه برای صنعت خودروسازی و پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری خودرو در جهان پیش‌بینی می‌شود.

به گفته وی، این تغییر می‌تواند صنایع بالادستی همچون فولاد را نیز دستخوش دگرگونی کند؛ به‌گونه‌ای که در آینده، فولاد ساز  به جای فروش ورق به خودروساز، ورق‌های فولادی را به صورت اجاره‌ای عرضه کند و سپس الزام بازگشت (پس از مصرف) و بازیافت آن را ایجاد نماید.

رئیس دپارتمان تحقیقات بازار فولاد مبارکه، با اشاره به تجربه‌های جهانی، تصریح کرد: ما در سال ۱۴۰۱ با الگوبرداری از پلتفرم فناوری فولاد اروپا و همگام با تجارب شرکت پیشرو فولاد ساز و به ویژه اصول راهنمای انجمن جهانی فولاد، حرکت به سمت اقتصاد چرخشی را آغاز کردیم و فولاد مبارکه اهداف کلان خود را در این حوزه تعیین کرده است که شامل دستیابی به ۳۰ درصد  کاهش انتشار کربن تا سال ١۴١٠ و تحقق کربن خنثی و پسماند صفر تا سال ۱۴۲۸ است.

وی افزود: اقداماتی چون هوشمندسازی و بهینه‌سازی فرآیندها، کاربردیابی برای پسماندها و تبدیل آنها به محصولات ارزشمند و در کل ارتقای کارایی مواد، تجاری سازی و استفاده از احیای مستقیم مبتنی بر هیدروژن و جایگزینی تدریجی روش‌های سنتی تولید فولاد و در نهایت تمرکز بر محصولات چرخشی و نوین فولادی و شکل‌دهی به زنجیره تامین چرخشی فولاد مبارکه، از جمله مسیرهایی است که شرکت برای تحقق این اهداف دنبال می‌کند.

اقتصاد چرخشی و فولاد سبز؛ ضرورتی برای پایداری و رقابت‌پذیری صنعتی

در ادامه نشست تخصصی «تاب‌آوری، سرمایه‌گذاری و توسعه فناوری در اقتصاد چرخشی معادن و صنایع فلزی» در ماینکس ۲۰۲۵، محمد رحمتی، عضو کمیته فنی متناظر اقتصاد چرخشی (INSO TC 323) و کارشناس محیط زیست شرکت فولاد مبارکه، به بررسی الزامات استانداردسازی و توانمندسازهای حرکت به‌سوی اقتصاد چرخشی در صنایع معدنی و فلزی پرداخت.

وی با اشاره به روند جهانی در تدوین استانداردها گفت: سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO)، از سال ۲۰۱۹ فرآیند تدوین استانداردهای اقتصاد چرخشی را آغاز کرد که در سال ۲۰۲۴ منجر به انتشار سری استانداردهای ISO 59000 شد؛ مجموعه‌ای که شامل اصول و چارچوب مفهومی، مدیریت تغییر و گذار به چرخشی، شاخص‌های عملکردی و ابزارهای پیاده‌سازی اقتصاد چرخشی در سازمان‌هاست.

گذار از مدل خطی به مدل چرخشی؛ تغییری بنیادین در ارزش‌آفرینی

رحمتی با ترسیم تفاوت میان الگوهای خطی و چرخشی در صنعت تأکید کرد:   مدل‌های خطی متکی بر استخراج، تولید و سودآوری کوتاه‌مدت هستند، در حالی که اقتصاد چرخشی بر خلق ارزش پایدار برای تمامی ذی‌نفعان از جمله سهامداران، جوامع محلی و محیط زیست، مشتریان و تأمین‌کنندگان متمرکز است.

وی افزود که این ارزش‌آفرینی تنها در سایه بازنگری کامل زنجیره ارزش، از تأمین مواد اولیه تا طراحی محصول، فروش، بازگشت محصول، مدیریت پسماند و حتی انبارداری حاصل می‌شود.

وی تأکید کرد که پیاده‌سازی مدل‌های چرخشی نیازمند بازطراحی فرآیندهای کلیدی کسب‌وکار و تحول در نگرش سنتی صنعتی است.

استانداردسازی، داده‌محوری و اهمیت ردیابی

منابع به گفته رحمتی، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنایع در این مسیر، فقدان داده‌های دقیق و قابل اتکا برای تحلیل چرخه حیات محصولات و فرآیندهاست.

وی افزود: بدون داده‌کاوی در کل زنجیره تولید، امکان طراحی مدل‌های نوین کسب‌وکار و ارزیابی عملکرد چرخشی وجود نخواهد داشت.

او همچنین با اشاره به سری استانداردهای بین‌المللی مرتبط با کربن و پایداری، به دستاورد مهم فولاد مبارکه در این زمینه اشاره کرد: در تاریخ ۳ شهریور ۱۴۰۳، شرکت فولاد مبارکه به‌عنوان نخستین شرکت ایرانی موفق به دریافت دو استاندارد بین‌المللی معتبر در حوزه مدیریت کربن شامل  ISO 14064-1 برای اندازه‌گیری و گزارش‌دهی انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح سازمان و ISO 14067 برای محاسبه ردپای کربن محصول از SGS سنگاپور شد. این دستاورد، گواهی بر تعهد فولاد مبارکه به پایداری، کربن خنثی و پیاده‌سازی اصول اقتصاد چرخشی در زنجیره تولید است.

اصول کلیدی اقتصاد چرخشی در صنایع

رحمتی در ادامه به ۶ اصل بنیادین استانداردهای اقتصاد چرخشی اشاره کرد:

۱. تفکر سیستمی

۲. خلق ارزش

۳. به‌اشتراک‌گذاری ارزش

۴. استفاده مسئولانه از منابع

۵. رهگیری و ردیابی جریان مواد و منابع

۶. مقاومت‌پذیری و تاب‌آوری اکوسیستم‌ها

وی هشدار داد که بی‌توجهی به این اصول، می‌تواند صنایع را در آینده‌ای نزدیک با محدودیت‌های جدی مواجه کند. به‌ویژه با اجرای مکانیزم تعدیل فرامرزی کربن در اتحادیه اروپا

تجربه شرکت‌های بین‌المللی؛ الگوهایی برای حرکت به‌سوی پایداری

رحمتی در پایان با اشاره به نمونه‌های موفق جهانی، از جمله آرسلورمیتال و پوسکو، گفت: شرکت‌هایی مانند آرسلور در سال ۲۰۲۱ برچسب‌های زیست‌محیطی (Ecolabels) را مطابق با استانداردهای بین‌المللی بر محصولات فولادی خود درج کرده‌اند. پوسکو نیز مدل اقتصاد کم‌کربن خود را بر پایه یکپارچگی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بنا نهاده است.

وی تأکید کرد: اقتصاد چرخشی و فولاد سبز، نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی استراتژیک برای بقای سازمان‌ها، رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی و پایداری محیط زیست است. از معدن تا محصول نهایی، باید با نگاهی مسئولانه و فناورانه حرکت کنیم تا آینده‌ای پایدار برای کشور و صنعت رقم بزنیم.